Συνέντευξη με τον μαντιναδολόγο Κωστή Λαγουδιανάκη
Ο Κωστής Λαγουδιανάκης γεννήθηκε στο Χαρασό Πεδιάδος Ηρακλείου το 1958. Ασχολείται συστηματικά με τη μαντινάδα, τη ρίμα και τη μελέτη της κρητικής παράδοσης. Όπως έχει αποδείξει στην προσωπική και συγγραφική του πορεία δεν είναι ένας από τους χιλιάδες θαυμαστές της κρητικής παράδοσης, ούτε ένας απλός καταγραφέας της κρητικής διαλέκτου. Είναι ένας δημιουργός, που με μεγάλη σεμνότητα, σεβασμό, ευαισθησία και ευθύνη απέναντι στην κρητική ντοπιολαλιά καταθέτει προίκα σε όλους εμάς το ιδιαίτερο ταλέντο του να γητεύει λέξεις ιδιαίτερες, λέξεις ιδιωματικές και να τις ενσωματώνει με τόση αρμονία στον καθημερινό, ιστορικό, επίκαιρο, μα πάνω απ' όλα ποιητικό του λόγο. Ο κ. Κωστής Λαγουδιανάκης υπηρετεί ένα όμορφο, αλλά και δύσκολο είδος της ποίησης, τη μαντινάδα, καθώς ο ποιητής - μαντιναδολόγος έχει μόνο δύο σειρές, για να γράψει το θέμα του. Πόσο μάλλον, όταν δεν αρκείται στη χρήση της εύκολης και εύληπτης καθομιλουμένης, αλλά με κατανυκτική ευλάβεια πιστού χρησιμοποιεί και ταυτόχρονα διασώζει το κρητικό ιδίωμα.
Σύμφωνα, λοιπόν, με τα δικά του λεγόμενα, ρέγεται (ρέγομαι =ευχαριστιέμαι, λαχταρώ) και μπεγεντίζει (μπεγεντίζω = τιμώ, εκτιμώ, θαυμάζω, υπολογίζω) τη μαντινάδα, τη ρίμα και τα ξόμπλια (ξόμπλι = σχέδιο ως πρότυπο διακόσμησης) της παράδοσης. Συμμετείχε στη συντακτική ομάδα του βιβλίου "Ιστορία της Κρήτης" για μαθητές Δημοτικού Σχολείου (1995). Το 2001 εκδόθηκε το βιβλίο του "Με τη λαλιά τση Κρήτης", επιλογή μαντινάδων στην κρητική διάλεκτο. Το 2006 εκδόθηκε το "Ολοχρονίς του Χρόνου", ριμαδόρικη, ιστορικολαογραφική αναφορά στους δώδεκα μήνες του χρόνου. Το 2009 εκδόθηκε το βιβλίου του "Τα ναμουντάνικα χωργιά", ένα πρωτότυπο ιστορικό ντοκουμέντο για την ενδοχώρα της Κρήτης και την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου μας, με 1430 μαντινάδες, μία για κάθε κρητικό χωριό. Πριν από λίγες μέρες εκδόθηκε το βιβλίο του "Χιλιάκριβε σεβντά μου" με χίλιες κρητικόλαλες ερωτικές μαντινάδες. Έχει συμμετάσχει σε δύο συνέδρια του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας με θέμα τη μαντινάδα (Σητεία, 2006, Βαρβάροι 2009), όπου οι εισηγήσεις του πραγματοποιήθηκαν με έμμετρο λόγο-ρίμες.
Σύμφωνα, λοιπόν, με τα δικά του λεγόμενα, ρέγεται (ρέγομαι =ευχαριστιέμαι, λαχταρώ) και μπεγεντίζει (μπεγεντίζω = τιμώ, εκτιμώ, θαυμάζω, υπολογίζω) τη μαντινάδα, τη ρίμα και τα ξόμπλια (ξόμπλι = σχέδιο ως πρότυπο διακόσμησης) της παράδοσης. Συμμετείχε στη συντακτική ομάδα του βιβλίου "Ιστορία της Κρήτης" για μαθητές Δημοτικού Σχολείου (1995). Το 2001 εκδόθηκε το βιβλίο του "Με τη λαλιά τση Κρήτης", επιλογή μαντινάδων στην κρητική διάλεκτο. Το 2006 εκδόθηκε το "Ολοχρονίς του Χρόνου", ριμαδόρικη, ιστορικολαογραφική αναφορά στους δώδεκα μήνες του χρόνου. Το 2009 εκδόθηκε το βιβλίου του "Τα ναμουντάνικα χωργιά", ένα πρωτότυπο ιστορικό ντοκουμέντο για την ενδοχώρα της Κρήτης και την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου μας, με 1430 μαντινάδες, μία για κάθε κρητικό χωριό. Πριν από λίγες μέρες εκδόθηκε το βιβλίο του "Χιλιάκριβε σεβντά μου" με χίλιες κρητικόλαλες ερωτικές μαντινάδες. Έχει συμμετάσχει σε δύο συνέδρια του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας με θέμα τη μαντινάδα (Σητεία, 2006, Βαρβάροι 2009), όπου οι εισηγήσεις του πραγματοποιήθηκαν με έμμετρο λόγο-ρίμες.
Η συνέντευξη, που παραχώρησε ο κορυφαίος μαντιναδολόγος Κωστής Λαγουδιανάκης στην Καλλιόπη Γενιτσαρίδου στο πλαίσιο του ΠΜΣ "Επιστήμες της Αγωγής-Εκπ/ση με τη χρήση Νέων τεχνολογιών" και με αφορμή την εργασία της ομάδας: Αδικημενάκη Μαρία, Αναγνωστόπουλος Γεώργιος, Γενιτσαρίδου Καλλιόπη, Μαρτίνα Ευαγγελία, Παλαιοδήμου Βαλεντίνη για το μάθημα "Οι λαογραφικές σπουδές στη σύγχρονη εποχή-Μορφές λαϊκού πολιτισμού στον κόσμο της τεχνολογίας 2014-15" με ΘΕΜΑ την ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΑΝΤΙΝΑΔΑ!
Διδάσκων: Γεώργιος Κατσαδώρος
Στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου με τίτλο: Επιστήμες της Αγωγής - Εκπαίδευση με Χρήση Νέων Τεχνολογιών και με αφορμή την εργασία της ομάδας μας για το μάθημα του κυρίου Κατσαδώρου " Οι λαογραφικές σπουδές στη σύγχρονη εποχή - Μορφές λαϊκού πολιτισμού στον κόσμο της τεχνολογίας 2014 - 2015" με θέμα την κρητική μαντινάδα, ο κορυφαίος μαντιναδολόγος Κωστής Λαγουδιανάκης δέχτηκε να μας παραχωρήσει αυτήν τη συνέντευξη και τον ευχαριστούμε ιδιαίτερα για αυτό. Καλωσήρθατε!
- Κι εγώ ευχαριστώ, να 'στε καλά!
- Κύριε Λαγουδιανάκη, πριν από πόσα χρόνια ξεκινήσατε το ποιητικό σας ταξίδι;
- Ένα ταξίδι δεν αρχίζει τη στιγμή που μπαίνεις στο όχημα μεταφοράς για να φτάσεις στον στόχο σου, αρχίζει πολύ πριν. Όπως ένα συνηθισμένο ταξίδι θέλει μια προετοιμασία. Στο ταξίδι, το οποίο οργανώνουμε, στοχεύουμε κάπου και είναι προκαθορισμένο. Θα έλεγα ότι το δικό μου ταξίδι δεν ήταν προκαθορισμένο κι έτσι αναπολώ, θυμούμαι και ανεστορούμαι τα παιδικά μου χρόνια, γιατί εκ των υστέρων κι όταν προσπαθώ να βρω την άκρη του νήματος, εκεί καταλήγω. Όλα ξεκίνησαν στην παιδική ηλικία. Είναι σημαντικό - και το ξέρουμε ως εκπαιδευτικοί αυτό - πόση σημασία έχουν τα παιδικά βιώματα. Εγώ, λοιπόν, μεγάλωσα σ' ένα ημιορεινό χωριό, το Χαρασό, 27 χιλιόμετρα απ' το Ηράκλειο, αλλά ορεινό. Εκείνα τα χρόνια η απόσταση θεωρούνταν πολύ μεγάλη, διότι δεν υπήρχαν τα σημερινά μέσα μεταφοράς. Το χωριό αυτό στη δεκαετία αυτή (1960-1970) ήταν διαλεκτόφωνο και βίωσα πάρα πολλές ώρες στο ντουκιάνι, το καφενείο του κυρού μου, όπου είχα πάρα πολλά ακούσματα. Κάθε βράδυ είχαμε μια αποσπερίδα. Μαζεύονταν οι άνθρωποι του χωριού, αγρότες κατά κύριο επάγγελμα, οι οποίοι σχολίαζαν και ανέλυαν τις εργασίες της ημέρας και πολλές φορές η αποσπερίδα κατέληγε σε καντάδα, που συνοδευόταν από ένα μαντολίνο ή μια λύρα από τους χωριανούς μουσικούς της εποχής εκείνης. Έτσι είχα τα πρώτα ακούσματα της μαντινάδας.
- Αφετηρία λοιπόν του ταξιδιού είναι η παιδική σας ηλικία.
- Ναι, υποψία βέβαια γραφής τότε δεν υπήρχε, όμως θυμάμαι ότι οι μαντινάδες με συγκλόνιζαν. Θυμάμαι ότι άκουγα μαντινάδες και ένιωθα μέσα μου να γίνεται ένας σεισμός.
- Τι είναι λοιπόν για σας η μαντινάδα;
- Είναι πολλά πράγματα, είναι όλη μου η ζωή τώρα. Θα τολμούσα να πω ότι είναι ό,τι είναι για ένα φυτό το νερό, το χώμα και ο αέρας. Ό,τι ρόλο παίζει το ηλιακό φως στη φωτοσύνθεση, αυτόν τον ρόλο έχει παίξει και η μαντινάδα στη ζωή μου. Τόσο σημαντικό! Δεν μπορώ να διανοηθώ τη ζωή μου χωρίς τη μαντινάδα. Η σκέψη μου πολλές φορές μαντιναδολογεί, έστω και χωρίς να το έχω προκαθορίσει. Μια από τις πρώτες μαντινάδες που θυμάμαι χαρακτηριστικά, γιατί την άκουσα και σε μεγαλύτερη ηλικία από τον μεγάλο Νίκο Ξυλούρη, και την τραγούδησε μια βραδιά ο πατέρας μου στην παρέα, αφού είχε προηγηθεί μια ρακοκατάνυξη, (ήταν μερακλίδικη γενιά αυτή, επειδή είχαν ζήσει με πολλές στερήσεις, είχαν βιώσει πρόσφατα έναν πόλεμο, έψαχναν ευκαιρία διασκέδασης) - είναι:
Καλημερίζω το στενό που τηνε φανερώνει
και βλαστημώ το ρούκουνα που την αποκωλώνει
βλαστημώ = βρίζω
ρούκουνας = η γωνία του πετρόχτιστου σπιτιού
αποκωλώνω = φεύγω και χάνομαι στη γωνία, απομακρύνομαι
Αυτή η μαντινάδα για πολλές μέρες στροβίλιζε στη σκέψη μου, διότι μέσα της, εκτός των άλλων, είχε τη λέξη ρούκουνας. Συγκεκριμενοποίησα τη μαντινάδα και την ταύτισα με τον ρούκουνα, δηλαδή μια πετρόχτιστη γωνία, η οποία οδηγούσε σε ένα στενάκι και πήγαινε στο σπίτι της γιαγιάς. Το σπίτι της γιαγιάς ήταν ένα παραδοσιακό κρητικό σπίτι. Το θυμάμαι πολύ χαρακτηριστικά με την καμάρα του, με τις κρεμαντελιές τα ρόγδια, τα κυδώνια, με τα τυροζούλια ( = παραδοσιακό κρητικό τυρί με χαμηλά λιπαρά, 10%, και μικρή ποσότητα αλατιού που ωριμάζει 4 μήνες) που κρεμούσε ο παππούς, το κερκέλι ( = χαρακτηριστική ονομασία της χειρολαβής της πόρτας στην Κρήτη) στην πόρτα. Ταύτισα λοιπόν ότι ο ρούκουνας με οδηγεί στο σπίτι της γιαγιάς, δηλαδή σε ένα χαρούμενο περιβάλλον και η μαντινάδα αυτή σαν να μου έλεγε: "Εδώ είναι η χαρά της ζωής". Έτσι οδηγήθηκα εκεί. Αργότερα όταν τα έκρινα όλα αυτά, έκρινα ότι η μαντινάδα μου έδωσε τόσες πολλές χαρές. Και μου δίνει καθημερινά.
- Αυτή τη χαρά της ζωής τη μετουσιώνετε σε βιβλία και όλα σας τα βιβλία έχουν καταγραφή μαντινάδων, αλλά με συγκεκριμένη θεματογραφία. Τι είναι αυτό, λοιπόν, που αποτελεί για σας έμπνευση;
- Έμπνευση μπορεί να αποτελεί η ίδια η ζωή. Καθετί που υπάρχει στον γύρω μας κόσμο, καθετί που υπάρχει στον ψυχικό μας κόσμο, καθετί που μπορεί να ακούσω από τον οποιονδήποτε συνάνθρωπο, από τον πιο μικρό μέχρι τον πιο ηλικιωμένο, κάθε σκέψη και κάθε συναίσθημα μπορεί να γίνει μαντινάδα. Με τη μαντινάδα έλεγα στους μαθητές μου όσον καιρό ήμουν στην τάξη - γιατί με ρωτούσαν μερικές φορές για ποιον λόγο γράφω μαντινάδες, για να τους κεντρίσω κιόλας, να τους σπείρω έναν σπόρο - ότι μπορείς να αποκτήσεις πάρα πολλούς γκαρδιακούς φίλους. Τους έλεγα, ότι εγώ έχω φίλους από τη Σητεία ως τα Χανιά, ως την Αθήνα, ως τη Θεσσαλονίκη, σ' όλη την Ελλάδα, εξαιτίας της μαντινάδας. Σαν πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα, τους ανέφερα τη σπουδαία συγγραφέα, Αγγελική Βαρελλά, με την οποία γνωριστήκαμε εξαιτίας των μαντινάδων.
Καθετί μπορεί να γίνει μαντινάδα. Από τους συγγραφείς που γνώρισα, έπαιρνα μαθήματα. Από την Αγγελική Βαρελλά έμαθα ότι το πιο μικρό, το πιο ασήμαντο, που δεν το παρατηρείς εύκολα, σε φωνάζει και σου λέει: "Ασχολήσου με μένα!". Άρχισα λοιπόν να βλέπω ένα λουλουδάκι στην άκρη του δρόμου, ένα φυλλαράκι και μπορούσα να το κάνω μαντινάδα. Αυτό δίνει πραγματική χαρά, διότι βλέπεις ότι στη ζωή μερικά ασήμαντα πράγματα μπορεί να αποκτήσουν μεγάλη αξία.
- Τα πάντα λοιπόν για εσάς αποτελούν έμπνευση ή υπάρχουν κάποιες ιδιαίτερες στιγμές στις οποίες δημιουργείτε - γεννάτε μαντινάδες;
- Μπορεί να είναι τα πάντα, αλλά υπάρχουν και ιδιαίτερες στιγμές, που και πάλι, όπως το λέει στην ομιλία της στην Ακαδημία Αθηνών η Κική Δημουλά, "προάγγελος του γεγονότος δεν υπήρξε". Μερικές φορές δεν υπάρχει προάγγελος γέννησης μαντινάδας. Πιο συγκεκριμένα:
Βρίσκομαι στο χωριό μου και ποτίζω τα δεντράκια μου. Αντιλαμβάνομαι ότι πολύ ψηλά πετάει ένα γεράκι - εξαιτίας της Βαρελλά το παρατήρησα, μπορεί να μην το παρατηρούσα άλλη φορά. Κάποια στιγμή το γεράκι ακινητοποιήθηκε στον αέρα με απλωμένα τα φτερά του για λίγα δευτερόλεπτα. Αυτή η εικόνα έμεινε στη σκέψη μου και προσπάθησα να τη μετουσιώσω σε μαντινάδα. Είναι αλήθεια ότι με ταλαχοπώρησε, με δυσκόλεψε. Με ποια λέξη μπορείς να περιγράψεις αυτήν την ακινησία του γερακιού; Ακόμη και τώρα που το λέω και το θυμάμαι (έχει συμβεί πριν μερικά χρόνια) με χαροποιεί, διότι τελικά το βρήκα. Αναστορήθηκα τον καμπανό που ζύγιζε ο κύρης μου - ο καμπανός είναι ένα είδος ζυγαριάς. Όταν ζύγιζε λοιπόν ο κύρης μου ο βραχίονας του καμπανού ακινητοποιούνταν. Αυτήν την ακινησία του καμπανού τη μετέφερα στην ακινησία του γερακιού και έτσι μια λέξη που μ' αρέσει ιδιαίτερα, αφού με ταλαιπώρησε και λίγο να τη βρω, είναι η λέξη ΑΕΡΟΚΑΜΠΑΝΙΖΕΤΑΙ.
Αεροκαμπανίζεται η σκέψη σα γεράκι
και σοντηρά από ψηλά τσ' αγάπης το γιατάκι.
σοντηρά = βλέπει, παρατηρεί
γιατάκι = χώρος ανάπαυσης
- Είπατε πριν ότι τον καιρό που ήσασταν δάσκαλος, αλλά φαντάζομαι και τώρα προσπαθούσατε να κεντρίζετε στους νέους ανθρώπους την αγάπη για την παράδοση και τη μαντινάδα. Πιστεύετε ότι η επιστροφή στις ρίζες έχει να προσφέρει στους νέους περισσότερα σε σχέση με την ενασχόληση και τις γνώσεις που αποκτούν από το διαδίκτυο; Θεωρείτε ότι μπορούν να συνυπάρξουν και τα δύο σε συνέχεια της ερώτησης αυτής;
- Θεωρώ ότι η γλώσσα, η ντοπιολαλιά, η κρητική διάλεκτος είναι πολύ δύσκολο να γίνει ζωντανή καθημερινή γλώσσα. Με τις σημερινές συνθήκες, τις αλλαξοκαιριές όπως τις λέω εγώ, είναι δύσκολο. Αλλά έχει επίσης ειπωθεί ότι κοιτάζω πίσω για να προχωρήσω μπροστά. Οι ρίζες της παράδοσης λειτουργούν όπως σε ένα δέντρο. Άμα ξεραθούν ,παύει να υπάρχει το δέντρο. Άρα πρέπει να φροντίζουμε τις ρίζες, ή έστω να γνωρίζουμε ποιες είναι οι ρίζες.
Λέγοντας ή διδάσκοντας μαντινάδες στα παιδιά δεν είχα την ψευδαίσθηση ότι αύριο - μεθαύριο θα μιλάνε στην καθημερινότητά τους τη διάλεκτο, όμως πιστεύω ότι αυτό ήταν ένας σπόρος. Κρίνοντας από μένα, που είδα τον σπόρο που φυτεύτηκε στην παιδική ηλικία να φυτρώνει σε ώριμη ηλικία, είμαι σχεδόν σίγουρος ότι ο σπόρος αυτός, αν όχι σε όλα, σε αρκετά παιδιά θα καρποφορήσει κάποια στιγμή. Βέβαια, χρειάζεται υπομονή και επιμονή, γιατί αν αργότερα βρεθεί σε μη γόνιμο έδαφος, ασφαλώς θα χαθεί.
- Ο καθηγητής κύριος Κατσαδώρος έχει την άποψη ότι η μαντινάδα αποτελεί την εξαίρεση στον γενικό κανόνα της αποστασιοποίησης των νέων από την παράδοση και τη λαογραφία. Οι ιστοσελίδες που αφορούν στη μαντινάδα βρίθουν στο διαδίκτυο. Θεωρείτε ότι αυτό το γεγονός είναι ελπιδοφόρο;
- Συνήθως λέμε ότι η τεχνολογία είναι "εχθρός" της παράδοσης. Δεν είναι απόλυτο αυτό. Η σύγχρονη τεχνολογία, τηρουμένων κάποιων αναλογιών, μπορεί να βοηθήσει και έχει βοηθήσει. Οι εκπομπές σε ραδιόφωνο και τηλεόραση έχουν δώσει ώθηση στη μαντινάδα. Αυτό οφείλεται στην τεχνολογία. Υπάρχει βέβαια και ο αντίλογος, ότι υπάρχει μια πληθώρα, η οποία λειτουργεί εις βάρος της ποιότητας. Αυτό αποτελεί μια μεγάλη συζήτηση, που μπορεί να αναλυθεί, να διερευνηθεί. Μπορούν όμως να συνυπάρξουν και τα δύο κατά τη γνώμη μου.
Πριν από αρκετά χρόνια είχε διοργανωθεί ένα συνέδριο στο παραδοσιακό μουσείο "Λυχνοστάτης" στο οποίο είχα την τιμή να είμαι εισηγητής. Ο τίτλος του συνεδρίου ήταν "Τεχνολογία ναι - Παράδοση ναίσκε". Το τελικό συμπέρασμα και στη δική μου εισήγηση ήταν αυτό, ότι μπορούν να συνυπάρξουν, όταν υπάρχει μια αρμονική συνεργασία. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε τις συνθήκες μιας εποχής. Δεν μπορούμε να προχωρούμε και να υπάρχει στατικότητα. Υπάρχει δυναμική στη ζωή και χωρίς την τεχνολογία σήμερα δε διανοούμαστε τη ζωή μας. Τεχνολογία λοιπόν ναι - Παράδοση ναίσκε είναι η απάντηση που απαντά και στο προηγούμενο ερώτημα αν η τεχνολογία μπορεί να συμβάλλει στους σημερινούς νέους.
- Παρατηρείται όμως συχνά το φαινόμενο να βαφτίζονται δίστιχα ή τετράστιχα στο διαδίκτυο μαντινάδες. Έχετε επανειλημμένα τονίσει ότι οι μαντινάδες πρέπει να διαθέτουν κρητολαλιά και συγκεκριμένα στοιχεία - αρετές όπως τα ονομάζετε. Υπάρχουν οδηγίες για μια σωστή κρητική μαντινάδα;
- Και βέβαια υπάρχουν. Είναι θα έλεγα τα τυπικά προσόντα της μαντινάδας. Πριν από μερικά χρόνια που στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση είχαμε κάνει μία προσπάθεια να μυήσουμε τα μικρά παιδιά στη συγγραφή μαντινάδων, τα "Μαντιναδοξεπεταρίσματα", είχα γράψει οδηγίες για τα παιδιά. Και συγκεκριμένα, ότι πρέπει να τηρείται το μέτρο, ο αριθμός των συλλαβών, η ομοιοκαταληξία. Αλλά αυτά δεν είναι από μόνα τους αρκετά. Εκτός από τα τυπικά, υπάρχουν και ουσιαστικά προσόντα. Ο μεγάλος γιατρός και κρητολάτρης Μιχάλης Καυκαλάς, ο οποίος ήταν πολύ αυστηρός κριτής στη γραφή των μαντινάδων - με στόχο βέβαια τη βελτίωση της ποιότητας - ισχυριζόταν ότι η κρητική διάλεκτος έχει δύο μεγάλα προσόντα: την ευφωνία και την ακριβολογία. Διέπεται επίσης από νομοτέλεια. Άρα αυτοί οι νόμοι πρέπει να τηρούνται. Το κυριότερο όμως προσόν της μαντινάδας είναι οι ποιητικές της αρετές. Πρέπει στη μαντινάδα να υπάρχει συναίσθημα, εικόνα, μεταφορά και πάνω από όλα να καθρεφτίζεται μέσα της η ψυχή του Κρητικού, ενός αμάλαγου Κρητικού, ενός γνήσιου Κρητικού, ο οποίος γνωρίζει την ιστορία, τον πολιτισμό, την παράδοση της Κρήτης και την χρησιμοποιεί σαν στημόνι μέσα στη μαντινάδα. Οι μαντινάδες που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο δεν διαθέτουν όλα τα προσόντα. Υπάρχει όμως ο μέγας κριτής, ο χρόνος. Υπάρχει η κνησάρα (=λεπτότατο κόσκινο) του χρόνου που στο τέλος αφήνει μόνο την ποιότητα. Αυτό δε συμβαίνει μόνο στη μαντινάδα, αλλά σε όλα τα λογοτεχνικά είδη.
- Στις μαντινάδες σας χρησιμοποιείτε ιδιαίτερες και αυθεντικές λέξεις της κρητικής ντοπιολαλιάς. Όλος αυτός ο λεκτικός πλούτος έχει προέλθει από προσωπικά βιώματα - ακούσματα και βιβλιογραφική έρευνα ή είστε και ο ίδιος γλωσσοπλάστης;
- Είναι τριμερής η απόκτηση των λέξεων. Έχω πολλά παιδικά βιώματα, όπως είπα στην αρχή. Το ντουκιάνι του κυρού μου ήταν για μένα Σχολή Διαλεκτολογίας - Τμήμα Κρητολαλιάς. Έτσι θα το ονόμαζα, διότι εκεί έμαθα πάρα πολλές λέξεις, που τότε δεν τις κατανοούσα πλήρως και δεν αντιλαμβανόμουνα τη μεγάλη τους αξία. Αργότερα, νεοδιόριστος δάσκαλος σε αρκετά χωριά της Κρήτης, όταν είχε αρχίσει να ανθοφορεί ο σπόρος που είπαμε και είχα "την έγνοια της αυριανής ημέρας" κατά τον Ελύτη, είχα αρχίσει να συλλέγω λέξεις. Σύχναζα πάλι στα ντουκιάνια των χωριών, στα οποία υπηρετούσα, όπου συχνά είχα μαζί μου το μολυβάκι μου και το σημειωματάριό μου και διακριτικά έγραφα λέξεις. Συχνά οι γερόντοι, θέλοντας στον δάσκαλο να μιλήσουν διαφορετικά, απέφευγαν να χρησιμοποιούν κάποιες λέξεις. Χωρίς να το διαισθάνονται, όμως, τους προκαλούσα να τις πουν και τις συνέλεγα. Λέξεις συνέλεξα και μετά από πολλή μελέτη. Ό,τι κρητολογικό κυκλοφορούσε και μπορούσα να το αποκτήσω, το μελετούσα. Υπάρχουν και κάποιες σύνθετες δικές μου λέξεις που δημιούργησα για τις ανάγκες μιας μαντινάδας, όπως η λέξη ΑΕΡΟΚΑΜΠΑΝΙΖΕΤΑΙ που σας ανέφερα προηγουμένως. Μια άλλη λέξη με την οποία ήθελα να περιγράψω τις μοσκοβολιές του Μάη, είναι η λέξη ΑΘΟΜΠΑΞΕΔΟΜΥΡΙΣΤΗ. Μια ακόμη λέξη που έρχεται στη μνήμη μου τώρα, νεότερη από τις προηγούμενες, είναι μια λέξη με την οποία ήθελα να περιγράψω το λιγοστό φως του φεγγαριού και είναι ΦΕΓΓΑΡΟΛΥΧΝΟΣ.
- Πολύ ωραίες λέξεις! Στο εκπαιδευτικό μετερίζι που υπηρετήσατε για χρόνια σπείρατε γόνιμους σπόρους στους μαθητές σας για τη διατήρηση του πολιτισμού, της ιστορίας, των εθίμων του τόπου μας. Θεωρείτε ότι ένα μικρό παιδί "κουβαλάει" την παράδοση της ιδιαίτερης πατρίδας του ως γονιδιακή κληρονομιά και παρακαταθήκη;
- Νομίζω ναι. Αρκεί να βρεθεί στο κατάλληλο περιβάλλον και οι γεννήτορές του να του μεταφέρουν την παράδοση και την κληρονομιά, φροντίζοντας για τα βιώματά του. Υπάρχει το γονιδιακό, καθώς διαπιστώνουμε ότι τα σημερινά μικρά κρητικόπουλα ενθουσιάζονται ακούγοντας μια μαντινάδα. Πρόσφατα, σε μια εκδήλωση για μαντινάδες, μου μετέφερε ένας μη Κρητικός στην καταγωγή την εντύπωσή του για το πόσο οι Κρητικοί ασχολούνται με αυτό το είδος. Υπάρχει μια διαφοροποίηση σε σύγκριση με άλλες περιοχές της Ελλάδας, χωρίς να θέλουμε να υπερτονίσουμε τον τοπικισμό μας. Πράγματι συμβαίνει τα μικρά κρητικόπουλα να κουβαλάνε μέσα τους την παράδοση.
- Με μια μαντινάδα μπορεί κάποιος να απαντήσει σε άλλη μαντινάδα, να γίνει μαντιναδοδιάλογος ή να σου εξιστορήσει όλη του τη ζωή, να την κάνει ακόμα και τραγούδι. Αλήθεια έχετε σκεφτεί ποτέ να μελοποιήσετε τις μαντινάδες σας;
- Οι μαντινάδες γεννιούνται για να εκφράσουν τον ψυχικό κόσμο του μαντιναδολόγου. Όταν οι μαντινάδες αυτές συγκινούν και άλλους ανθρώπους, ο μαντιναδολόγος χαίρεται διπλά και τριπλά. Πολλές φορές η μαντινάδα παίρνει μουσική χροιά και τραγουδιέται. Θα 'λεγα ότι δε με έχει απασχολήσει ιδιαίτερα το θέμα, όχι ότι δεν αξίζει, ή δεν είναι ενδιαφέρον, αλλά γνωρίζω ότι οι μελοποιημένες μαντινάδες που απευθύνονται σε ένα ευρύτερο κοινό πρέπει να είναι απόλυτα κατανοητές. Όταν η μαντινάδα είναι γραμμένη σε μια λαλιά, η οποία ναι μεν είναι ενδιαφέρουσα, αξίζει, είναι κορυφαία, σοφιλιάζει, εφαρμόζει δηλαδή ακριβώς στη σκέψη - διότι η κρητολαλιά έχει υπέροχες λέξεις, βιόλες τις λέω εγώ πολλές φορές, βιόλες που μοσκομυρίζουν, άρα πρέπει και αυτός που θα την ακούσει να νιώσει τη μυρωδιά της ή να την ξεκαρπουλίσει να γευτεί τον νόστιμο καρπό της - είναι δύσκολο να υπάρξει στη δισκογραφία. Η δισκογραφία απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό και κατανοώ τη δυσκολία. Υπάρχουν όμως και δικές μου μαντινάδες που μπορούν να μελοποιηθούν, υπάρχουν και μαντινάδες μου, οι οποίες έχουν γίνει τραγούδι. Το τραγούδι αυτό λόγω της επαγγελματικής μου ιδιότητας αναφερόταν στη δασκάλα του σεβντά. Θυμάμαι μερικές από τις μαντινάδες αυτές:
Άχι και να γινόμουνα πάλι μικιό δασκάλι
να μου βαστάς τη χέρα μου το ι να γράφω πάλι
μικιό = μικρό
δασκάλι = μαθητής
βαστάς = κρατάς
χέρα = χέρι
Στην τάξη σου μαθήτρια εγίνηκ' η καρδιά μου
κι απόξω κι ανακατωτά λέω το μάθημά μου
Σ' αυτές τις μαντινάδες φρόντισα να μην υπάρχει δυσκολία κατανόησης των λέξεων. Ο χρόνος θα δείξει αν στο μέλλον επιλεγούν κάποιες από τα βιβλία μου και μελοποιηθούν.
- Σας το ευχόμαστε! Ποιους θεωρείτε εκτός από σας κορυφαίους μαντιναδολόγους της εποχής;
- Σήμερα ασχολούνται πάρα πολλοί Κρητικοί σοβαρά και υπεύθυνα με τη μαντινάδα, με μεράκι, με όρεξη και με γνώση. Θα αποφύγω την ονοματολογία, αλλά σίγουρα ξεχωρίζω αυτούς, οι οποίοι τηρούν όλα όσα είπαμε πριν, δηλαδή τα τυπικά και ουσιαστικά προσόντα της μαντινάδας. Δεν είναι απαραίτητο να θεωρηθεί κορυφαία μια μαντινάδα που έχει μόνο μία κρητική λέξη. Δεν είναι το μοναδικό κριτήριο αυτό. Η ουσία είναι να φωτίζει την ψυχή ενός ανθρώπου, όπως φωτίζει η αληθινή ποίηση, όπως λέει και ο Ελύτης. Όταν καταλάβουμε την ακριβή σημασία των εννοιών, οδηγούμαστε σε ένα ξέφωτο. Αυτό το ξέφωτο είναι η ποίηση. Η ποίηση είναι μία, σαν και τον ουρανό, αλλά εξαρτάται από πού τον βλέπει κανείς τον ουρανό. Άρα λοιπόν τον ουρανό μπορεί να τον δει κανείς και μέσα από μια μαντινάδα. Εγώ έχω κάνει αυτήν την επιλογή. Βλέπω τον κόσμο και τον ουρανό μέσα από τη μαντινάδα.
Οι μαντιναδολόγοι λοιπόν που υπηρετούν αυτά τα στοιχεία είναι κατά τη δική μου κρίση κορυφαίοι. Υπάρχουν πάρα πολλοί σύγχρονοι μαντιναδολόγοι, οι οποίοι έχουν ξεχωρίσει και οι μαντινάδες τους είναι διαχρονικές και θα ακούγονται για πολλά χρόνια ακόμα.
- Πρόσφατα παραβρεθήκαμε στην παρουσίαση του καινούριου σας βιβλίου με τίτλο " Χιλιάκριβε σεβντά μου". Θα μας μιλήσετε λίγο για αυτό;
- Ο χιλιάκριβος σεβντάς είναι χιλιάκριβος για δύο λόγους. Διότι αναφέρεται στον σεβντά, στον έρωτα, που είναι μια διαχρονική αξία και διότι περιέχει χίλιες κρητικόλαλες ερωτικές μαντινάδες. Η μαντινάδα που του έδωσε και τον τίτλο είναι:
Χίλιες φορές ο λοϊσμός και χίλιες η καρδιά μου
χιλιοβαγιοκλαδίζει σε χιλιάκριβε σεβντά μου
Η γενεσιουργός αιτία ήταν ένα χωρατό (= αστείο) της κεράς μου. Την επομένη ενός γλεντιού μου αστειεύτηκε ότι γράφω μαντινάδες επαέ (=εδώ) κι αλλού και όχι για αυτήν. Από εκείνην την ημέρα και για μια τριετία, άρχισα να γράφω κάθε μέρα μία μαντινάδα. Καθετί που έβλεπα, καθετί που με άγγιζε στην κάθε μέρα, το μετέτρεπα σε ερωτική μαντινάδα, ακόμη και αν αυτό στην αρχή φαινόταν απίθανο και απίστευτο. Κι εδώ δεν υπήρξε προάγγελος. Ήταν εκείνο το σαββατιάτικο χωρατό του 2009 που μου έδωσε την ιδέα και την έμπνευση να γράψω τις μαντινάδες, οι οποίες είχα τελικά τη χαρά να γίνουν βιβλίο. Με ικανοποιεί πάρα πολύ αυτό το βιβλίο, διότι τώρα σε ώριμη ηλικία το φρόντισα περισσότερο από ότι τις νεανικές μου μαντινάδες. Κατά την κρίση μου περιέχει πολλή κρητολαλιά και πολλή Κρήτη, όπως μου έγραψε και ο (γλωσσολόγος) Γκάρεθ Όουενς στον πρόλογό του.
- Το χίλια ήταν αριθμός στόχος από την αρχή;
- Όχι βέβαια! Όπως είπα δεν υπήρξε προάγγελος. Ξεκίνησα για να απαντήσω με μαντινάδες στο αστείο της Λένας. Δεν το φαντάστηκα ότι θα είχε τόση διάρκεια. Το ένα όμως φέρνει το άλλο. Η μαντινάδα με γέμιζε, με ενθουσίαζε, είναι η ζωή μου όπως είπα πριν και όταν πια φαινόταν ότι πηγαίνει προς το χίλια γεννήθηκε και η μαντινάδα που έδωσε τον τίτλο σ' αυτόν τον χιλιάκριβο σεβντά. Μετά πλησίασα σ' αυτόν τον δημοφιλή αριθμό, το χίλια και ολοκληρώθηκε αυτό το βιβλίο.
- Ο επόμενος σας συγγραφικός στόχος;
- Ήδη έχει σχεδιαστεί. Σε νεαρή ηλικία είχε περάσει από τη σκέψη μου και είχα αρχίσει να γράφω μερικούς στίχους για κάτι που αγαπώ πάρα πολύ και θα 'λεγα ότι είναι και η αιτία όλων αυτών των καλών. Αυτό είναι η αγάπη προς την Κρήτη. Έχω περίσσια αγάπη για τον τόπο μου. Καθένας πρέπει να αγαπά τον τόπο του. Ευρύτερα και στενότερα. Έχω παθολογική αγάπη προς το νησί μας για αυτό και είχα γράψει πριν από πολλά χρόνια:
Στο αργαστήρι τση καρδιάς τη γ-Κρήτη δα ξομπλιάσω
την αναπνιά τζη να γροικώ, μπέλι και τη χορτάσω
αργαστήρι =ο αργαλειός
ξομπλιάζω = στολίζω σε ύφασμα,διακοσμώ υφαντό
αναπνιά = αναπνοή
γροικώ = ακούω, αισθάνομαι,νιώθω
μπέλι = μήπως
Στην καρδιά μου, που είναι, νιώθω ότι καθημερινά πρέπει να τη χορταίνω. Από κει ξεκινούν όλα και θέλω να την ευχαριστήσω για όλα αυτά γράφοντας την ιστορία της. Γράφοντας την έμμετρη ιστορία της, η οποία είναι πολυκύμαντη, πολυτάλαντη, ηρωική και αξιοθαύμαστη. Αυτήν την ιστορία αν καταφέρω να ολοκληρώσω θα είμαι πραγματικά ευτυχισμένος!
- Πρωτότυπο συγγραφικό εγχείρημα! Σας ευχόμαστε να το ολοκληρώσετε σύντομα. Το χρειαζόμαστε. Και θα θέλαμε να μας αποχαιρετίσετε με μια μαντινάδα.
- Να σας αποχαιρετίσω με δυο-τρεις μαντινάδες που αγαπώ. Αγαπώ πολλές μαντινάδες, αλλά για την ανάγκη και για τη συντομία του χρόνου,
Πολλές φορές ο άνθρωπος ζυγώνει το το πλήσο,
μα το περίσσο ,το ξεχνά, πως το χαλά το ίσο
ζυγώνω = κυνηγώ
πλήσο = περίσσιο
«το περίσσο χαλά το ίσο»:λαϊκή φράση σαν παροιμία. Ο διαλεκτόφωνος Κρητικός χρησιμοποιεί συχνά-πυκνά στο λόγο του στερεότυπες εκφράσεις
Ό,τι αγαπώ το χαίρομαι χωρίς ζυγούς και γράδα
αυτό για μένα είναι ζωή και γι’ άλλους κουζουλάδα
γράδο = όργανο που μετρά την πυκνότητα ενός υγρού
κουζουλάδα = ανοησία, απερισκεψία, τρέλα
Ξαρέσκια κι αγαθόκαλα αν έχει ο κόσμος τούτος
τα αιστήματα κι η ανθρωπιά είναι τση γης το πλούτος
ξαρέσκια = νοστιμιές, ιδιαίτερα φαγώσιμα (συνήθως προσφέρονται μετά το κυρίως φαγητό)
αγαθόκαλα = αγαθά + καλά, ποικιλία εκλεκτών αγαθών
- Ευχαριστούμε πάρα πολύ κι ευχόμαστε καλό ταξίδι στο βιβλίο σας!
- Κι εγώ φχαριστώ! Γκαρδιακά! (= εγκάρδια)
Διδάσκων: Γεώργιος Κατσαδώρος
Στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου με τίτλο: Επιστήμες της Αγωγής - Εκπαίδευση με Χρήση Νέων Τεχνολογιών και με αφορμή την εργασία της ομάδας μας για το μάθημα του κυρίου Κατσαδώρου " Οι λαογραφικές σπουδές στη σύγχρονη εποχή - Μορφές λαϊκού πολιτισμού στον κόσμο της τεχνολογίας 2014 - 2015" με θέμα την κρητική μαντινάδα, ο κορυφαίος μαντιναδολόγος Κωστής Λαγουδιανάκης δέχτηκε να μας παραχωρήσει αυτήν τη συνέντευξη και τον ευχαριστούμε ιδιαίτερα για αυτό. Καλωσήρθατε!
- Κι εγώ ευχαριστώ, να 'στε καλά!
- Κύριε Λαγουδιανάκη, πριν από πόσα χρόνια ξεκινήσατε το ποιητικό σας ταξίδι;
- Ένα ταξίδι δεν αρχίζει τη στιγμή που μπαίνεις στο όχημα μεταφοράς για να φτάσεις στον στόχο σου, αρχίζει πολύ πριν. Όπως ένα συνηθισμένο ταξίδι θέλει μια προετοιμασία. Στο ταξίδι, το οποίο οργανώνουμε, στοχεύουμε κάπου και είναι προκαθορισμένο. Θα έλεγα ότι το δικό μου ταξίδι δεν ήταν προκαθορισμένο κι έτσι αναπολώ, θυμούμαι και ανεστορούμαι τα παιδικά μου χρόνια, γιατί εκ των υστέρων κι όταν προσπαθώ να βρω την άκρη του νήματος, εκεί καταλήγω. Όλα ξεκίνησαν στην παιδική ηλικία. Είναι σημαντικό - και το ξέρουμε ως εκπαιδευτικοί αυτό - πόση σημασία έχουν τα παιδικά βιώματα. Εγώ, λοιπόν, μεγάλωσα σ' ένα ημιορεινό χωριό, το Χαρασό, 27 χιλιόμετρα απ' το Ηράκλειο, αλλά ορεινό. Εκείνα τα χρόνια η απόσταση θεωρούνταν πολύ μεγάλη, διότι δεν υπήρχαν τα σημερινά μέσα μεταφοράς. Το χωριό αυτό στη δεκαετία αυτή (1960-1970) ήταν διαλεκτόφωνο και βίωσα πάρα πολλές ώρες στο ντουκιάνι, το καφενείο του κυρού μου, όπου είχα πάρα πολλά ακούσματα. Κάθε βράδυ είχαμε μια αποσπερίδα. Μαζεύονταν οι άνθρωποι του χωριού, αγρότες κατά κύριο επάγγελμα, οι οποίοι σχολίαζαν και ανέλυαν τις εργασίες της ημέρας και πολλές φορές η αποσπερίδα κατέληγε σε καντάδα, που συνοδευόταν από ένα μαντολίνο ή μια λύρα από τους χωριανούς μουσικούς της εποχής εκείνης. Έτσι είχα τα πρώτα ακούσματα της μαντινάδας.
- Αφετηρία λοιπόν του ταξιδιού είναι η παιδική σας ηλικία.
- Ναι, υποψία βέβαια γραφής τότε δεν υπήρχε, όμως θυμάμαι ότι οι μαντινάδες με συγκλόνιζαν. Θυμάμαι ότι άκουγα μαντινάδες και ένιωθα μέσα μου να γίνεται ένας σεισμός.
- Τι είναι λοιπόν για σας η μαντινάδα;
- Είναι πολλά πράγματα, είναι όλη μου η ζωή τώρα. Θα τολμούσα να πω ότι είναι ό,τι είναι για ένα φυτό το νερό, το χώμα και ο αέρας. Ό,τι ρόλο παίζει το ηλιακό φως στη φωτοσύνθεση, αυτόν τον ρόλο έχει παίξει και η μαντινάδα στη ζωή μου. Τόσο σημαντικό! Δεν μπορώ να διανοηθώ τη ζωή μου χωρίς τη μαντινάδα. Η σκέψη μου πολλές φορές μαντιναδολογεί, έστω και χωρίς να το έχω προκαθορίσει. Μια από τις πρώτες μαντινάδες που θυμάμαι χαρακτηριστικά, γιατί την άκουσα και σε μεγαλύτερη ηλικία από τον μεγάλο Νίκο Ξυλούρη, και την τραγούδησε μια βραδιά ο πατέρας μου στην παρέα, αφού είχε προηγηθεί μια ρακοκατάνυξη, (ήταν μερακλίδικη γενιά αυτή, επειδή είχαν ζήσει με πολλές στερήσεις, είχαν βιώσει πρόσφατα έναν πόλεμο, έψαχναν ευκαιρία διασκέδασης) - είναι:
Καλημερίζω το στενό που τηνε φανερώνει
και βλαστημώ το ρούκουνα που την αποκωλώνει
βλαστημώ = βρίζω
ρούκουνας = η γωνία του πετρόχτιστου σπιτιού
αποκωλώνω = φεύγω και χάνομαι στη γωνία, απομακρύνομαι
Αυτή η μαντινάδα για πολλές μέρες στροβίλιζε στη σκέψη μου, διότι μέσα της, εκτός των άλλων, είχε τη λέξη ρούκουνας. Συγκεκριμενοποίησα τη μαντινάδα και την ταύτισα με τον ρούκουνα, δηλαδή μια πετρόχτιστη γωνία, η οποία οδηγούσε σε ένα στενάκι και πήγαινε στο σπίτι της γιαγιάς. Το σπίτι της γιαγιάς ήταν ένα παραδοσιακό κρητικό σπίτι. Το θυμάμαι πολύ χαρακτηριστικά με την καμάρα του, με τις κρεμαντελιές τα ρόγδια, τα κυδώνια, με τα τυροζούλια ( = παραδοσιακό κρητικό τυρί με χαμηλά λιπαρά, 10%, και μικρή ποσότητα αλατιού που ωριμάζει 4 μήνες) που κρεμούσε ο παππούς, το κερκέλι ( = χαρακτηριστική ονομασία της χειρολαβής της πόρτας στην Κρήτη) στην πόρτα. Ταύτισα λοιπόν ότι ο ρούκουνας με οδηγεί στο σπίτι της γιαγιάς, δηλαδή σε ένα χαρούμενο περιβάλλον και η μαντινάδα αυτή σαν να μου έλεγε: "Εδώ είναι η χαρά της ζωής". Έτσι οδηγήθηκα εκεί. Αργότερα όταν τα έκρινα όλα αυτά, έκρινα ότι η μαντινάδα μου έδωσε τόσες πολλές χαρές. Και μου δίνει καθημερινά.
- Αυτή τη χαρά της ζωής τη μετουσιώνετε σε βιβλία και όλα σας τα βιβλία έχουν καταγραφή μαντινάδων, αλλά με συγκεκριμένη θεματογραφία. Τι είναι αυτό, λοιπόν, που αποτελεί για σας έμπνευση;
- Έμπνευση μπορεί να αποτελεί η ίδια η ζωή. Καθετί που υπάρχει στον γύρω μας κόσμο, καθετί που υπάρχει στον ψυχικό μας κόσμο, καθετί που μπορεί να ακούσω από τον οποιονδήποτε συνάνθρωπο, από τον πιο μικρό μέχρι τον πιο ηλικιωμένο, κάθε σκέψη και κάθε συναίσθημα μπορεί να γίνει μαντινάδα. Με τη μαντινάδα έλεγα στους μαθητές μου όσον καιρό ήμουν στην τάξη - γιατί με ρωτούσαν μερικές φορές για ποιον λόγο γράφω μαντινάδες, για να τους κεντρίσω κιόλας, να τους σπείρω έναν σπόρο - ότι μπορείς να αποκτήσεις πάρα πολλούς γκαρδιακούς φίλους. Τους έλεγα, ότι εγώ έχω φίλους από τη Σητεία ως τα Χανιά, ως την Αθήνα, ως τη Θεσσαλονίκη, σ' όλη την Ελλάδα, εξαιτίας της μαντινάδας. Σαν πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα, τους ανέφερα τη σπουδαία συγγραφέα, Αγγελική Βαρελλά, με την οποία γνωριστήκαμε εξαιτίας των μαντινάδων.
Καθετί μπορεί να γίνει μαντινάδα. Από τους συγγραφείς που γνώρισα, έπαιρνα μαθήματα. Από την Αγγελική Βαρελλά έμαθα ότι το πιο μικρό, το πιο ασήμαντο, που δεν το παρατηρείς εύκολα, σε φωνάζει και σου λέει: "Ασχολήσου με μένα!". Άρχισα λοιπόν να βλέπω ένα λουλουδάκι στην άκρη του δρόμου, ένα φυλλαράκι και μπορούσα να το κάνω μαντινάδα. Αυτό δίνει πραγματική χαρά, διότι βλέπεις ότι στη ζωή μερικά ασήμαντα πράγματα μπορεί να αποκτήσουν μεγάλη αξία.
- Τα πάντα λοιπόν για εσάς αποτελούν έμπνευση ή υπάρχουν κάποιες ιδιαίτερες στιγμές στις οποίες δημιουργείτε - γεννάτε μαντινάδες;
- Μπορεί να είναι τα πάντα, αλλά υπάρχουν και ιδιαίτερες στιγμές, που και πάλι, όπως το λέει στην ομιλία της στην Ακαδημία Αθηνών η Κική Δημουλά, "προάγγελος του γεγονότος δεν υπήρξε". Μερικές φορές δεν υπάρχει προάγγελος γέννησης μαντινάδας. Πιο συγκεκριμένα:
Βρίσκομαι στο χωριό μου και ποτίζω τα δεντράκια μου. Αντιλαμβάνομαι ότι πολύ ψηλά πετάει ένα γεράκι - εξαιτίας της Βαρελλά το παρατήρησα, μπορεί να μην το παρατηρούσα άλλη φορά. Κάποια στιγμή το γεράκι ακινητοποιήθηκε στον αέρα με απλωμένα τα φτερά του για λίγα δευτερόλεπτα. Αυτή η εικόνα έμεινε στη σκέψη μου και προσπάθησα να τη μετουσιώσω σε μαντινάδα. Είναι αλήθεια ότι με ταλαχοπώρησε, με δυσκόλεψε. Με ποια λέξη μπορείς να περιγράψεις αυτήν την ακινησία του γερακιού; Ακόμη και τώρα που το λέω και το θυμάμαι (έχει συμβεί πριν μερικά χρόνια) με χαροποιεί, διότι τελικά το βρήκα. Αναστορήθηκα τον καμπανό που ζύγιζε ο κύρης μου - ο καμπανός είναι ένα είδος ζυγαριάς. Όταν ζύγιζε λοιπόν ο κύρης μου ο βραχίονας του καμπανού ακινητοποιούνταν. Αυτήν την ακινησία του καμπανού τη μετέφερα στην ακινησία του γερακιού και έτσι μια λέξη που μ' αρέσει ιδιαίτερα, αφού με ταλαιπώρησε και λίγο να τη βρω, είναι η λέξη ΑΕΡΟΚΑΜΠΑΝΙΖΕΤΑΙ.
Αεροκαμπανίζεται η σκέψη σα γεράκι
και σοντηρά από ψηλά τσ' αγάπης το γιατάκι.
σοντηρά = βλέπει, παρατηρεί
γιατάκι = χώρος ανάπαυσης
- Είπατε πριν ότι τον καιρό που ήσασταν δάσκαλος, αλλά φαντάζομαι και τώρα προσπαθούσατε να κεντρίζετε στους νέους ανθρώπους την αγάπη για την παράδοση και τη μαντινάδα. Πιστεύετε ότι η επιστροφή στις ρίζες έχει να προσφέρει στους νέους περισσότερα σε σχέση με την ενασχόληση και τις γνώσεις που αποκτούν από το διαδίκτυο; Θεωρείτε ότι μπορούν να συνυπάρξουν και τα δύο σε συνέχεια της ερώτησης αυτής;
- Θεωρώ ότι η γλώσσα, η ντοπιολαλιά, η κρητική διάλεκτος είναι πολύ δύσκολο να γίνει ζωντανή καθημερινή γλώσσα. Με τις σημερινές συνθήκες, τις αλλαξοκαιριές όπως τις λέω εγώ, είναι δύσκολο. Αλλά έχει επίσης ειπωθεί ότι κοιτάζω πίσω για να προχωρήσω μπροστά. Οι ρίζες της παράδοσης λειτουργούν όπως σε ένα δέντρο. Άμα ξεραθούν ,παύει να υπάρχει το δέντρο. Άρα πρέπει να φροντίζουμε τις ρίζες, ή έστω να γνωρίζουμε ποιες είναι οι ρίζες.
Λέγοντας ή διδάσκοντας μαντινάδες στα παιδιά δεν είχα την ψευδαίσθηση ότι αύριο - μεθαύριο θα μιλάνε στην καθημερινότητά τους τη διάλεκτο, όμως πιστεύω ότι αυτό ήταν ένας σπόρος. Κρίνοντας από μένα, που είδα τον σπόρο που φυτεύτηκε στην παιδική ηλικία να φυτρώνει σε ώριμη ηλικία, είμαι σχεδόν σίγουρος ότι ο σπόρος αυτός, αν όχι σε όλα, σε αρκετά παιδιά θα καρποφορήσει κάποια στιγμή. Βέβαια, χρειάζεται υπομονή και επιμονή, γιατί αν αργότερα βρεθεί σε μη γόνιμο έδαφος, ασφαλώς θα χαθεί.
- Ο καθηγητής κύριος Κατσαδώρος έχει την άποψη ότι η μαντινάδα αποτελεί την εξαίρεση στον γενικό κανόνα της αποστασιοποίησης των νέων από την παράδοση και τη λαογραφία. Οι ιστοσελίδες που αφορούν στη μαντινάδα βρίθουν στο διαδίκτυο. Θεωρείτε ότι αυτό το γεγονός είναι ελπιδοφόρο;
- Συνήθως λέμε ότι η τεχνολογία είναι "εχθρός" της παράδοσης. Δεν είναι απόλυτο αυτό. Η σύγχρονη τεχνολογία, τηρουμένων κάποιων αναλογιών, μπορεί να βοηθήσει και έχει βοηθήσει. Οι εκπομπές σε ραδιόφωνο και τηλεόραση έχουν δώσει ώθηση στη μαντινάδα. Αυτό οφείλεται στην τεχνολογία. Υπάρχει βέβαια και ο αντίλογος, ότι υπάρχει μια πληθώρα, η οποία λειτουργεί εις βάρος της ποιότητας. Αυτό αποτελεί μια μεγάλη συζήτηση, που μπορεί να αναλυθεί, να διερευνηθεί. Μπορούν όμως να συνυπάρξουν και τα δύο κατά τη γνώμη μου.
Πριν από αρκετά χρόνια είχε διοργανωθεί ένα συνέδριο στο παραδοσιακό μουσείο "Λυχνοστάτης" στο οποίο είχα την τιμή να είμαι εισηγητής. Ο τίτλος του συνεδρίου ήταν "Τεχνολογία ναι - Παράδοση ναίσκε". Το τελικό συμπέρασμα και στη δική μου εισήγηση ήταν αυτό, ότι μπορούν να συνυπάρξουν, όταν υπάρχει μια αρμονική συνεργασία. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε τις συνθήκες μιας εποχής. Δεν μπορούμε να προχωρούμε και να υπάρχει στατικότητα. Υπάρχει δυναμική στη ζωή και χωρίς την τεχνολογία σήμερα δε διανοούμαστε τη ζωή μας. Τεχνολογία λοιπόν ναι - Παράδοση ναίσκε είναι η απάντηση που απαντά και στο προηγούμενο ερώτημα αν η τεχνολογία μπορεί να συμβάλλει στους σημερινούς νέους.
- Παρατηρείται όμως συχνά το φαινόμενο να βαφτίζονται δίστιχα ή τετράστιχα στο διαδίκτυο μαντινάδες. Έχετε επανειλημμένα τονίσει ότι οι μαντινάδες πρέπει να διαθέτουν κρητολαλιά και συγκεκριμένα στοιχεία - αρετές όπως τα ονομάζετε. Υπάρχουν οδηγίες για μια σωστή κρητική μαντινάδα;
- Και βέβαια υπάρχουν. Είναι θα έλεγα τα τυπικά προσόντα της μαντινάδας. Πριν από μερικά χρόνια που στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση είχαμε κάνει μία προσπάθεια να μυήσουμε τα μικρά παιδιά στη συγγραφή μαντινάδων, τα "Μαντιναδοξεπεταρίσματα", είχα γράψει οδηγίες για τα παιδιά. Και συγκεκριμένα, ότι πρέπει να τηρείται το μέτρο, ο αριθμός των συλλαβών, η ομοιοκαταληξία. Αλλά αυτά δεν είναι από μόνα τους αρκετά. Εκτός από τα τυπικά, υπάρχουν και ουσιαστικά προσόντα. Ο μεγάλος γιατρός και κρητολάτρης Μιχάλης Καυκαλάς, ο οποίος ήταν πολύ αυστηρός κριτής στη γραφή των μαντινάδων - με στόχο βέβαια τη βελτίωση της ποιότητας - ισχυριζόταν ότι η κρητική διάλεκτος έχει δύο μεγάλα προσόντα: την ευφωνία και την ακριβολογία. Διέπεται επίσης από νομοτέλεια. Άρα αυτοί οι νόμοι πρέπει να τηρούνται. Το κυριότερο όμως προσόν της μαντινάδας είναι οι ποιητικές της αρετές. Πρέπει στη μαντινάδα να υπάρχει συναίσθημα, εικόνα, μεταφορά και πάνω από όλα να καθρεφτίζεται μέσα της η ψυχή του Κρητικού, ενός αμάλαγου Κρητικού, ενός γνήσιου Κρητικού, ο οποίος γνωρίζει την ιστορία, τον πολιτισμό, την παράδοση της Κρήτης και την χρησιμοποιεί σαν στημόνι μέσα στη μαντινάδα. Οι μαντινάδες που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο δεν διαθέτουν όλα τα προσόντα. Υπάρχει όμως ο μέγας κριτής, ο χρόνος. Υπάρχει η κνησάρα (=λεπτότατο κόσκινο) του χρόνου που στο τέλος αφήνει μόνο την ποιότητα. Αυτό δε συμβαίνει μόνο στη μαντινάδα, αλλά σε όλα τα λογοτεχνικά είδη.
- Στις μαντινάδες σας χρησιμοποιείτε ιδιαίτερες και αυθεντικές λέξεις της κρητικής ντοπιολαλιάς. Όλος αυτός ο λεκτικός πλούτος έχει προέλθει από προσωπικά βιώματα - ακούσματα και βιβλιογραφική έρευνα ή είστε και ο ίδιος γλωσσοπλάστης;
- Είναι τριμερής η απόκτηση των λέξεων. Έχω πολλά παιδικά βιώματα, όπως είπα στην αρχή. Το ντουκιάνι του κυρού μου ήταν για μένα Σχολή Διαλεκτολογίας - Τμήμα Κρητολαλιάς. Έτσι θα το ονόμαζα, διότι εκεί έμαθα πάρα πολλές λέξεις, που τότε δεν τις κατανοούσα πλήρως και δεν αντιλαμβανόμουνα τη μεγάλη τους αξία. Αργότερα, νεοδιόριστος δάσκαλος σε αρκετά χωριά της Κρήτης, όταν είχε αρχίσει να ανθοφορεί ο σπόρος που είπαμε και είχα "την έγνοια της αυριανής ημέρας" κατά τον Ελύτη, είχα αρχίσει να συλλέγω λέξεις. Σύχναζα πάλι στα ντουκιάνια των χωριών, στα οποία υπηρετούσα, όπου συχνά είχα μαζί μου το μολυβάκι μου και το σημειωματάριό μου και διακριτικά έγραφα λέξεις. Συχνά οι γερόντοι, θέλοντας στον δάσκαλο να μιλήσουν διαφορετικά, απέφευγαν να χρησιμοποιούν κάποιες λέξεις. Χωρίς να το διαισθάνονται, όμως, τους προκαλούσα να τις πουν και τις συνέλεγα. Λέξεις συνέλεξα και μετά από πολλή μελέτη. Ό,τι κρητολογικό κυκλοφορούσε και μπορούσα να το αποκτήσω, το μελετούσα. Υπάρχουν και κάποιες σύνθετες δικές μου λέξεις που δημιούργησα για τις ανάγκες μιας μαντινάδας, όπως η λέξη ΑΕΡΟΚΑΜΠΑΝΙΖΕΤΑΙ που σας ανέφερα προηγουμένως. Μια άλλη λέξη με την οποία ήθελα να περιγράψω τις μοσκοβολιές του Μάη, είναι η λέξη ΑΘΟΜΠΑΞΕΔΟΜΥΡΙΣΤΗ. Μια ακόμη λέξη που έρχεται στη μνήμη μου τώρα, νεότερη από τις προηγούμενες, είναι μια λέξη με την οποία ήθελα να περιγράψω το λιγοστό φως του φεγγαριού και είναι ΦΕΓΓΑΡΟΛΥΧΝΟΣ.
- Πολύ ωραίες λέξεις! Στο εκπαιδευτικό μετερίζι που υπηρετήσατε για χρόνια σπείρατε γόνιμους σπόρους στους μαθητές σας για τη διατήρηση του πολιτισμού, της ιστορίας, των εθίμων του τόπου μας. Θεωρείτε ότι ένα μικρό παιδί "κουβαλάει" την παράδοση της ιδιαίτερης πατρίδας του ως γονιδιακή κληρονομιά και παρακαταθήκη;
- Νομίζω ναι. Αρκεί να βρεθεί στο κατάλληλο περιβάλλον και οι γεννήτορές του να του μεταφέρουν την παράδοση και την κληρονομιά, φροντίζοντας για τα βιώματά του. Υπάρχει το γονιδιακό, καθώς διαπιστώνουμε ότι τα σημερινά μικρά κρητικόπουλα ενθουσιάζονται ακούγοντας μια μαντινάδα. Πρόσφατα, σε μια εκδήλωση για μαντινάδες, μου μετέφερε ένας μη Κρητικός στην καταγωγή την εντύπωσή του για το πόσο οι Κρητικοί ασχολούνται με αυτό το είδος. Υπάρχει μια διαφοροποίηση σε σύγκριση με άλλες περιοχές της Ελλάδας, χωρίς να θέλουμε να υπερτονίσουμε τον τοπικισμό μας. Πράγματι συμβαίνει τα μικρά κρητικόπουλα να κουβαλάνε μέσα τους την παράδοση.
- Με μια μαντινάδα μπορεί κάποιος να απαντήσει σε άλλη μαντινάδα, να γίνει μαντιναδοδιάλογος ή να σου εξιστορήσει όλη του τη ζωή, να την κάνει ακόμα και τραγούδι. Αλήθεια έχετε σκεφτεί ποτέ να μελοποιήσετε τις μαντινάδες σας;
- Οι μαντινάδες γεννιούνται για να εκφράσουν τον ψυχικό κόσμο του μαντιναδολόγου. Όταν οι μαντινάδες αυτές συγκινούν και άλλους ανθρώπους, ο μαντιναδολόγος χαίρεται διπλά και τριπλά. Πολλές φορές η μαντινάδα παίρνει μουσική χροιά και τραγουδιέται. Θα 'λεγα ότι δε με έχει απασχολήσει ιδιαίτερα το θέμα, όχι ότι δεν αξίζει, ή δεν είναι ενδιαφέρον, αλλά γνωρίζω ότι οι μελοποιημένες μαντινάδες που απευθύνονται σε ένα ευρύτερο κοινό πρέπει να είναι απόλυτα κατανοητές. Όταν η μαντινάδα είναι γραμμένη σε μια λαλιά, η οποία ναι μεν είναι ενδιαφέρουσα, αξίζει, είναι κορυφαία, σοφιλιάζει, εφαρμόζει δηλαδή ακριβώς στη σκέψη - διότι η κρητολαλιά έχει υπέροχες λέξεις, βιόλες τις λέω εγώ πολλές φορές, βιόλες που μοσκομυρίζουν, άρα πρέπει και αυτός που θα την ακούσει να νιώσει τη μυρωδιά της ή να την ξεκαρπουλίσει να γευτεί τον νόστιμο καρπό της - είναι δύσκολο να υπάρξει στη δισκογραφία. Η δισκογραφία απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό και κατανοώ τη δυσκολία. Υπάρχουν όμως και δικές μου μαντινάδες που μπορούν να μελοποιηθούν, υπάρχουν και μαντινάδες μου, οι οποίες έχουν γίνει τραγούδι. Το τραγούδι αυτό λόγω της επαγγελματικής μου ιδιότητας αναφερόταν στη δασκάλα του σεβντά. Θυμάμαι μερικές από τις μαντινάδες αυτές:
Άχι και να γινόμουνα πάλι μικιό δασκάλι
να μου βαστάς τη χέρα μου το ι να γράφω πάλι
μικιό = μικρό
δασκάλι = μαθητής
βαστάς = κρατάς
χέρα = χέρι
Στην τάξη σου μαθήτρια εγίνηκ' η καρδιά μου
κι απόξω κι ανακατωτά λέω το μάθημά μου
Σ' αυτές τις μαντινάδες φρόντισα να μην υπάρχει δυσκολία κατανόησης των λέξεων. Ο χρόνος θα δείξει αν στο μέλλον επιλεγούν κάποιες από τα βιβλία μου και μελοποιηθούν.
- Σας το ευχόμαστε! Ποιους θεωρείτε εκτός από σας κορυφαίους μαντιναδολόγους της εποχής;
- Σήμερα ασχολούνται πάρα πολλοί Κρητικοί σοβαρά και υπεύθυνα με τη μαντινάδα, με μεράκι, με όρεξη και με γνώση. Θα αποφύγω την ονοματολογία, αλλά σίγουρα ξεχωρίζω αυτούς, οι οποίοι τηρούν όλα όσα είπαμε πριν, δηλαδή τα τυπικά και ουσιαστικά προσόντα της μαντινάδας. Δεν είναι απαραίτητο να θεωρηθεί κορυφαία μια μαντινάδα που έχει μόνο μία κρητική λέξη. Δεν είναι το μοναδικό κριτήριο αυτό. Η ουσία είναι να φωτίζει την ψυχή ενός ανθρώπου, όπως φωτίζει η αληθινή ποίηση, όπως λέει και ο Ελύτης. Όταν καταλάβουμε την ακριβή σημασία των εννοιών, οδηγούμαστε σε ένα ξέφωτο. Αυτό το ξέφωτο είναι η ποίηση. Η ποίηση είναι μία, σαν και τον ουρανό, αλλά εξαρτάται από πού τον βλέπει κανείς τον ουρανό. Άρα λοιπόν τον ουρανό μπορεί να τον δει κανείς και μέσα από μια μαντινάδα. Εγώ έχω κάνει αυτήν την επιλογή. Βλέπω τον κόσμο και τον ουρανό μέσα από τη μαντινάδα.
Οι μαντιναδολόγοι λοιπόν που υπηρετούν αυτά τα στοιχεία είναι κατά τη δική μου κρίση κορυφαίοι. Υπάρχουν πάρα πολλοί σύγχρονοι μαντιναδολόγοι, οι οποίοι έχουν ξεχωρίσει και οι μαντινάδες τους είναι διαχρονικές και θα ακούγονται για πολλά χρόνια ακόμα.
- Πρόσφατα παραβρεθήκαμε στην παρουσίαση του καινούριου σας βιβλίου με τίτλο " Χιλιάκριβε σεβντά μου". Θα μας μιλήσετε λίγο για αυτό;
- Ο χιλιάκριβος σεβντάς είναι χιλιάκριβος για δύο λόγους. Διότι αναφέρεται στον σεβντά, στον έρωτα, που είναι μια διαχρονική αξία και διότι περιέχει χίλιες κρητικόλαλες ερωτικές μαντινάδες. Η μαντινάδα που του έδωσε και τον τίτλο είναι:
Χίλιες φορές ο λοϊσμός και χίλιες η καρδιά μου
χιλιοβαγιοκλαδίζει σε χιλιάκριβε σεβντά μου
Η γενεσιουργός αιτία ήταν ένα χωρατό (= αστείο) της κεράς μου. Την επομένη ενός γλεντιού μου αστειεύτηκε ότι γράφω μαντινάδες επαέ (=εδώ) κι αλλού και όχι για αυτήν. Από εκείνην την ημέρα και για μια τριετία, άρχισα να γράφω κάθε μέρα μία μαντινάδα. Καθετί που έβλεπα, καθετί που με άγγιζε στην κάθε μέρα, το μετέτρεπα σε ερωτική μαντινάδα, ακόμη και αν αυτό στην αρχή φαινόταν απίθανο και απίστευτο. Κι εδώ δεν υπήρξε προάγγελος. Ήταν εκείνο το σαββατιάτικο χωρατό του 2009 που μου έδωσε την ιδέα και την έμπνευση να γράψω τις μαντινάδες, οι οποίες είχα τελικά τη χαρά να γίνουν βιβλίο. Με ικανοποιεί πάρα πολύ αυτό το βιβλίο, διότι τώρα σε ώριμη ηλικία το φρόντισα περισσότερο από ότι τις νεανικές μου μαντινάδες. Κατά την κρίση μου περιέχει πολλή κρητολαλιά και πολλή Κρήτη, όπως μου έγραψε και ο (γλωσσολόγος) Γκάρεθ Όουενς στον πρόλογό του.
- Το χίλια ήταν αριθμός στόχος από την αρχή;
- Όχι βέβαια! Όπως είπα δεν υπήρξε προάγγελος. Ξεκίνησα για να απαντήσω με μαντινάδες στο αστείο της Λένας. Δεν το φαντάστηκα ότι θα είχε τόση διάρκεια. Το ένα όμως φέρνει το άλλο. Η μαντινάδα με γέμιζε, με ενθουσίαζε, είναι η ζωή μου όπως είπα πριν και όταν πια φαινόταν ότι πηγαίνει προς το χίλια γεννήθηκε και η μαντινάδα που έδωσε τον τίτλο σ' αυτόν τον χιλιάκριβο σεβντά. Μετά πλησίασα σ' αυτόν τον δημοφιλή αριθμό, το χίλια και ολοκληρώθηκε αυτό το βιβλίο.
- Ο επόμενος σας συγγραφικός στόχος;
- Ήδη έχει σχεδιαστεί. Σε νεαρή ηλικία είχε περάσει από τη σκέψη μου και είχα αρχίσει να γράφω μερικούς στίχους για κάτι που αγαπώ πάρα πολύ και θα 'λεγα ότι είναι και η αιτία όλων αυτών των καλών. Αυτό είναι η αγάπη προς την Κρήτη. Έχω περίσσια αγάπη για τον τόπο μου. Καθένας πρέπει να αγαπά τον τόπο του. Ευρύτερα και στενότερα. Έχω παθολογική αγάπη προς το νησί μας για αυτό και είχα γράψει πριν από πολλά χρόνια:
Στο αργαστήρι τση καρδιάς τη γ-Κρήτη δα ξομπλιάσω
την αναπνιά τζη να γροικώ, μπέλι και τη χορτάσω
αργαστήρι =ο αργαλειός
ξομπλιάζω = στολίζω σε ύφασμα,διακοσμώ υφαντό
αναπνιά = αναπνοή
γροικώ = ακούω, αισθάνομαι,νιώθω
μπέλι = μήπως
Στην καρδιά μου, που είναι, νιώθω ότι καθημερινά πρέπει να τη χορταίνω. Από κει ξεκινούν όλα και θέλω να την ευχαριστήσω για όλα αυτά γράφοντας την ιστορία της. Γράφοντας την έμμετρη ιστορία της, η οποία είναι πολυκύμαντη, πολυτάλαντη, ηρωική και αξιοθαύμαστη. Αυτήν την ιστορία αν καταφέρω να ολοκληρώσω θα είμαι πραγματικά ευτυχισμένος!
- Πρωτότυπο συγγραφικό εγχείρημα! Σας ευχόμαστε να το ολοκληρώσετε σύντομα. Το χρειαζόμαστε. Και θα θέλαμε να μας αποχαιρετίσετε με μια μαντινάδα.
- Να σας αποχαιρετίσω με δυο-τρεις μαντινάδες που αγαπώ. Αγαπώ πολλές μαντινάδες, αλλά για την ανάγκη και για τη συντομία του χρόνου,
Πολλές φορές ο άνθρωπος ζυγώνει το το πλήσο,
μα το περίσσο ,το ξεχνά, πως το χαλά το ίσο
ζυγώνω = κυνηγώ
πλήσο = περίσσιο
«το περίσσο χαλά το ίσο»:λαϊκή φράση σαν παροιμία. Ο διαλεκτόφωνος Κρητικός χρησιμοποιεί συχνά-πυκνά στο λόγο του στερεότυπες εκφράσεις
Ό,τι αγαπώ το χαίρομαι χωρίς ζυγούς και γράδα
αυτό για μένα είναι ζωή και γι’ άλλους κουζουλάδα
γράδο = όργανο που μετρά την πυκνότητα ενός υγρού
κουζουλάδα = ανοησία, απερισκεψία, τρέλα
Ξαρέσκια κι αγαθόκαλα αν έχει ο κόσμος τούτος
τα αιστήματα κι η ανθρωπιά είναι τση γης το πλούτος
ξαρέσκια = νοστιμιές, ιδιαίτερα φαγώσιμα (συνήθως προσφέρονται μετά το κυρίως φαγητό)
αγαθόκαλα = αγαθά + καλά, ποικιλία εκλεκτών αγαθών
- Ευχαριστούμε πάρα πολύ κι ευχόμαστε καλό ταξίδι στο βιβλίο σας!
- Κι εγώ φχαριστώ! Γκαρδιακά! (= εγκάρδια)